Abstrakt

Ailəvi Aralıq dəniz qızdırması(FMF) digər adları ilə nevropatiyasız irsi ailə amiloidozu,erməni xəstəliyi,Reymann sindromu,periodik xəstəlik və s. XVI xromosomun qısa qolunda olan MEFV gen mutasiyası nəticəsində yaranan və daha çox 20 yaşdan aşağı xəstələrdə başlayan dəyişkən aralıqlarla ortaya çıxan və qısa müddət davam edən qarın ağrıları,qızdırma,oynaq ağrıları və oynaqlarda şişkinlik,döş qəfəsində olan ağrılar, ağır hallarda böyrək amiloidozu ilə gedən genetik bir autoiltihabi xəstəlikdir.Diaqnozu klinik əlamətlər,laborator analizlər və xüsusilə də molekulyar genetik testlə qoyulur.Klinik simptomlar pirin proteinin sintezinin pozulması nəticəsində yaranan autoiltihabi proseslər nəticəsində yaranır.

Əsas mətn

Giriş
Ailəvi Aralıq dəniz qızdırması və ya digər adları ilə periodik xəstəlik MEFV genində olan mutasiya nəticəsində yaranan genetik autoiltihabi bir xəstəlikdir.Xəstəlik ilk dəfə 1945-ci ildə aşkar edilmişdir,1958-ci il də isə tibbi termin olaraq tibbi ədəbiyyatlara daxil olmuşdur. MEFV geni 781 aminturşudan ibarət qranulosit, eozinofil,monosit ,dendritik hüceyrə və sinovyal və peritoneal fibroblastlardan ifraz olunan pirin proteinini sintez edir.Pirin proteini iltihabi proseslərdə rol oynayan caspase 1-i(İL1 β-konverting enzim) və beləliklə də 1İL 1β sekresiyasını tənzim edir.Mutasiya zamanı pirin protein sintezi pozulur və nəticədə iltihabi prosesə nəzarət itir ki, bu da orqanizmin müxtəlif seroz qişalarında həmçinin peritonda iltihabi ocaqların yaranmasına və klinik əlamətlərin təzahür etməsinə səbəb olur.MEFV gen mutasiyalarından daha çox M694V,V726A,M6801,M6941 və E1480 mutasiyaları daha çox görülür.Xəstəlik əsasən Aralıq dəniz sahilində yerləşən ölkələrdə yaşayan insanlar arsında(türklər,ermənilər,Aşkenazi olmayan yəhudilər və s.) daha çox yayılsa da Amerika və Avropa ölkələlərində yaşayanlar arasında da aşkar edilmişdir. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, Türkiyədə yayılma nisbəti regional fərqlərdən asılı olaraq 150-də 1-dən 10.000-də 1-ə qədər dəyişir. Ən yüksək yayılma (395-də 1) Orta Anadolu bölgəsindən, ən aşağı (10.000-də 6) isə Türkiyənin şimal-qərb bölgəsində qeydə alınıb. Ermənistan ən çox təsirlənən ikinci ölkədir, təxmini FMF yayılması 500 nəfərə 1 hadisə və daşıyıcı nisbəti hər 7 nəfərdən 1 təşkil edir. İsraildə FMF yayılması etnik qrupa görə dəyişir, Aşkenazi olmayan yəhudilər arasında 500-də 1-dən 1000-də 1-ə, Aşkenazi yəhudiləri arasında isə 73.000-də 1-ə qədər aşkar edilir.Aralıq dənizi hövzəsindən kənarda bir çox başqa ərazilərdə (Yunanıstan, İtaliya, Yaponiya və Çində) olan xəstələr də daxil olmaqla müxtəlif əcdadlara malik insanlarda daha az yayılma ilə bağlı məlumat verilmişdir və bu əsasən etnik kökəni Aralıq dənizi sahilində yaşayan insanların buraya köçməsi və evlənməsi ilə əlaqələndirilir.Xəstəlik əsasən 20 yaşdan cavan şəxslərdə başlayır. Klinik təcrübi hal 7 yaşlı oğlan xəstəxanamıza ailəsi tərəfindən arabir təkrarlanan qızdırma, ürəkbulanma, qarında ağrılar, ishal şikayətləriylə gətirilmişdir.Anamnezində doğularkən və sonradan hər hansı patoloji bir şikayətdən əziyyət çəkmədiyi qeyd edilir.Ailədə revmatoloji hər hansı bir xəstəlik inkar edilir.Ailənin verdiyi anamnezə görə xəstəlik artıq 2 ildir ki, arabir təkrarlayan qarın ağrıları,ishal,qızdırma və ürəkbulanma ilə təzahür edir.Müayinə zamanı xəstə halsızdır. Dərisi solğun, avazımış, gözlərinin altı kölgəlidir. Görünən selikli qişalar solğundur.Bədən temperaturu 38 C-dir. Xəstədə qarnı palpasiya edərkən ağrıların olduğu qeyd edilir. Defekasiya aktı tezləşmişdir. Dili ərplidir, badamcıqları hipertrofikdir, əsnək hüdudları hiperemikdir.

TAM ABDOMEN USM
Qaraciyər-Ölçülər: Sağ 108 mm (N-105.0 mm) Sol 42 mm (N- 50.0-55.0 mm).Normal lokalizasiya olunub, kənarları aydın, hamar.  Böyrəklər –Sağ Ölçüləri: Uzunluq 80 mm (Nmax 85 mm)En: 35 mm (Nmax 45 mm ) Parenxima 11mm Kasa-ləyən sistemi genişlənməyib.Konkrement qeyd olunmur. Sol Ölçüləri: Uzunluq:72 mm(Nmax 85 mm)En:33 mm (Nmax 45 mm) Parenxima: 11 mm Kasa-ləyən sistemi genişlənməyib.Konkrement qeyd olunmur. Dalaq-Ölçüləri: uzunluğu:83 mm (Nmax 80.0 mm)eni:32 mm(Nmax 35.0 mm ) Toxumanın strukturu homogendir .Exogenliyi norma daxilindədir

Laborator analizlər
Qanın ümumi analizi-RBC 4.74(3,8-4,9) RDW-SD 42,1(N 35,1-41,7) RDW-CV 16,8(N 12,3-14,1) HGB 9,7(N 11,5-14,5) MCV 66,7(N 75-87) MCHC 30,6(N 32-37) MCH 20,4(N 25-31) HCT 31.6(N 33-41)PLT 691(N 160-510)
EÇS 100(N 0-15) CRP 41,33(N 0-5) Kreatinin 0,27(N 0,32-0,6) Amiloid A>300 (N <10) Genetik molekulyar test- MEFV geni 2.ekzonda R202Q variasiyası və 10.ekzonda M694V muatsiyası homozigot olaraq aşkar edilmişdir.Nəticələr Ailəvi Aralıq dənizi qızdırması xəstəliyini təsdiq edir.

Müzakirə
FMF xəstəliyində pozulmuş pirin sintezi nəticəsində seroz toxumalarda iltihabi ocaqlar yaranmağa başlayır.Belə ocaqlar peritonda yarandıqda peritonitə bənzər simptomlar verməyə başlayır və xəstədə yüksək temperaturla birlikdə güclü qarın ağrıları,ürəkbulanma və qusma yaranmağa başlayır.İltihabi prosesin oynaqlarda getməsi nəticəsində xəstədə artrit də müşahidə edilir.Tipik FMFdə tutmalar 24-72 saat davam edir,artit tutmaları isə bir az daha uzun müddət davam etməyə meyillidir.Bəzi xəstələrdə tutmalar bəlirli aralıqlarda ortaya çıxar ancaq daha çox müşahidə edilən isə dəyişkən aralıqlarda görülən tutmalardır.FMF xəstəliyində demək olar ki hər zaman qızdırma görülür,körpələrdə hətta bəzən febril qıcolmalar belə görülə bilər.Bəzən kiçik uşaqlarda tək əlamət qızdırma ola bilər.Qarın ağrısı xəstələrin 90% də görülür.Bu zaman palpasiya zamanı qarında ağrı,rigidlik,diskomfort hissi,auskultasiyada bağırsaq səslərinin itməsi,abdominal rentgen müayinəsində hava-maye səviyəsi,qarın boşluğunun tomoqrafiyasında qarın boşluğunda az miqdarda maye müşahidə olunur.Plevranın tutulması nəticəsində döş qəfəsində tək tərəfli kəskin batıcı ağrı müşahidə olunur.Simptomatik perikardiyal xəstəlik nadirdir,bəzən təsadüfi edilən EXO müayinəsi zamanı perikardiyal maye aşkar edilir. FMFin ən spesifik dəri əlaməti erizipel bənzəri eritemadır.Daha çox ayağın arxa səthində,topuqda görülən eritemalı səpgidir.Bu səpgi daha çox M694V homoziqot olan xəstələrdə görülür.Laborator müayinələrdə EÇS,CRP,İmmunoglobulinlərdə yüksəlmə,leykositoz və trombositoz nəzərə çarpır.Diaqnoz üçün Tel-Hashomer kriteriyası istifadə olunur: Böyük kriteriyalar: 1.Artrit/seroz qişa iltihabı 2.Altda yatan bir xəstəlik olmadan AA tipi amiloidoz olması 3.Kolxisinlə müalicənin effektiv olması Kiçik kriteriyalar - 1) Təkrarlayan yüksək qızdırma tutmaları 2) Erizipel bənzəri eritema olması 3) Birinci dərəcəli qohumda FMF olması. Dəqiq diaqnoz xəstədə 2 böyük və ya bir böyük 2 kiçik kriteriyanın olması ilə qoyulur.Şübhəli diaqnoz bir böyük və bir kiçik kriteriyanın olması ilə qoyulur. MEFV genində mutasiya görülməsi dəqiq diaqnozu qoymaq üçün çox önəmli rol oynayır.

Müalicəsi
FMF-in müalicəsi üçün seçim preparat Kolxisin preparatıdır.Dərman iki məqsədlə verilməkdədir: 1.Tutmaların şiddətini və görülmə tezliyini azaltmaq və hətta tamamilə aradan qaldırmaq üçün. 2.Böyrəklərə və digər orqanlara amiloid çökməsinin qarşısını almaq üçün. Buna görə də dərman bütün həyat boyu tutmaların olub olmamağında asılı olmayaraq qoruyucu olaraq istifadə olunur.Yalnız tutma zamanlarında dərman istifadəsinin heç bir faydası yoxdur. Kolxisin 0,5 mg uşaqlarda gündə 2, böyüklərdə isə gündə 3 dəfə istifadə olunur. Beş yaşından kiçik uşaqlarda gündə1dəfə ilə başlanıb, uşaq böyüdükcə doza da artırılır. Gündə 3 dəfə almasına baxmayaraq tutmalara tam nəzarət edilə bilməyən xəstələrdə doza gündə 4 dəfəyə qədər artırıla bilər. Nadir hallarda daha yüksək dozalar da yoxlana bilər.Kolxisinin ən çox görülən əlavə təsirləri ishal, yüngül qarın ağrısı ve ürək bulanmadır. Belə problemi olan xəstələrdə doza daha yavaş arttırılır ve bir müddət sonra bunlar itir. Bəzi xəstələrdə əzələ, qaraciyər testlərində normaldan kənara çıxmalar ola bilər, qan hüceyrələrində azalmalar görülebilər. Ancaq bunlar oldukca nadir görülür, ən çox da böyrək tutulması olan FMFli xəstələrdə ortaya çıxar.Kolxisin istifadə edən xəstələr hər 4-6 ayda bir qanın ümumi analizi, əzələ , qaraciyər enzimləri, iltihabgöstəriciləri ve sidik analizi edilərək nəzarət edilməlidir. Bu şəkildə həm dərmana bağlı əlavə təsir olub olmadığı həm də iltihabın nəzarət altında olub olmadığı dəyərləndirilir.Düzgün kolxisin istifadə edənlərdə nadir hallarda çok şiddətli tutmalar görülür. Tutmaların tam təsirli bir müalicəsi yoxdur. Tutmalar əsasən 1-3 gün davam edib,ağrı kəsici istifadə etsə də, etməsə də keçər.Önəmli olan tutmaların yaranmasının qarşısını almaqdır. Bunun üçün də əsas yol vaxtında kolxisin istifadəsidir.Kolxisin hamilə qadınlarda və laktasiya dönəmində də istifadə edilə bilər.Kolxisin effektsiz xəstələrdə müalicədə İL 1 inhibitorları olan rilonacept, anakinra,canakinumab istifadə olunur.

Proqnoz
Xəstələr düzgün şəkildə müalicə edilərsə normal yaşayışlarına davam edə bilərlər. Bəzi uşaqların ömür boyu müalicə olunan xronik bir xəstəliklə normal yaşayışlarına davam etmələri üçün psixoloji dəstəyə ehtiyacları olabilər. Bəzən xəstələrdə uzundönəmli xəstəliyin ağırlaşması kimi pelvik və abdominal adheziyalar yarana bilər ki,bunlar da qısa bağırsaq obstruksiyalrı ilə nəticələnə bilər.Xəstəliyin ən ağır fəsadlı ağırlaşması böyrəklərdə amiloidoz yaranmasıdır.Bunlardan əlavə nadir hallarda xəstələrdə azospermiya və sonsuzluq da yarana bilər.

Şəkillər

Açar sözlər

• Aralıq dənizi xəstəliyi
• periodik xəstəlik
• Kolxisin
• Amiloidoz
• FMF

İstinadlar

Məqalə barədə təfərrüatlar:

Nəşr tarixçəsi

Dərc edilib: 25.Feb.2025

DOI: https://doi.org/10.28942/ajim.v2i1y2025.27

Müəllif hüququ

© 2022-2025 Azərbaycan Daxili Xəstəliklər Dərnəyi. Nəşr edilir: Uptodate İn Medicine tibb elmlər nəşriyyatı. Bütün hüquqlar qorunur..

Əlaqəli məqalələr

Vilson xəstəliyi

Baxılıb: 507